Στέλλα Ευαγγελίδου Αρχιτέκτονας
Η αρχιτεκτονική αποτελεί ένα ευρύ πεδίο, που δύσκολα ορίζεται μονολεκτικά. Εν συντομία, μπορούμε να πούμε ότι αναλύεται σε δύο συνιστώσες: την τέχνη και την τεχνική. Η πτυχή της τέχνης αφορά στη φιλοσοφία, ιδεολογία, αισθητική, κοινωνία, ανθρωπολογία, περιβάλλον και γενικά, ότι έχει ως επίκεντρο τον άνθρωπο ως κοινωνικό και πνευματικό όν. Η τεχνική πτυχή αφορά στις κατασκευαστικές μεθόδους, τα υλικά και γενικά τις τεχνικές προδιαγραφές. Η πρώτη πτυχή είναι μη μετρήσιμη ποσοτικά, απροσδιόριστη και μοναδική ως προς το ύφος και αξία της, ενώ η δεύτερη είναι υπολογίσιμη και προβλέψιμη.
Στον τόπο μας, ο αυξανόμενος παραμερισμός των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών για έργα του δημοσίου υποβαθμίζει τη σημασία της αρχιτεκτονικής σε τεχνική, παραγνωρίζοντας την ανθρωπιστική της διάσταση. Η διαδικασία του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού προνοεί τον θεμιτό συναγωνισμό μεταξύ αρχιτεκτόνων για την επίτευξη της καλύτερης αρχιτεκτονικής πρότασης, προς το δημόσιο συμφέρον και κρίνεται από εκπροσώπους των επαγγελματικών οργανώσεων βάση επιστημονικών κριτηρίων. Αντιθέτως, στις διαδικασίες Μελέτης-Κατασκευής και μειοδοτικού διαγωνισμού συναγωνίζονται εργολήπτες, που καταθέτουν μια οικονομική προσφορά. Σ ’αυτές, το κριτήριο επιλογής είναι το χαμηλότερο κόστος κατασκευής και η αξιολόγηση γίνεται από το Τμήμα Δημοσίων ¨Έργων. Μια πρόσφατη περίπτωση για ανέγερση κτηρίου με τη μέθοδο «Μελέτη-Κατασκευή» αποτελεί το νέο Κέντρο Ψυχικής Υγείας. Η εν λόγω Α΄ φάση περιλαμβάνει δύο κτήρια κόστους 8,7 εκατομμυρίων, ενώ η ολοκλήρωση του έργου θα ανέλθει στα 40 εκατομμύρια.
Όλα τα αρχιτεκτονικά έργα, από κατοικίες μέχρι πλατείες και δημόσια κτήρια, απαιτούν αρχιτεκτονικούς χειρισμούς ανάλογα με την ιδιομορφία τους. Ειδικά για δημόσια έργα που επηρεάζουν στη ψυχοσωματική διάπλαση των πολιτών, όπως νηπιαγωγεία, σχολεία, νοσοκομεία κ.ά., είναι σημαντική η ανάπτυξη σχεδίων που προάγουν τη ψυχική και σωματική υγεία και συμπεριφορά. Η ανάθεση έργων βάση της χαμηλότερης προσφοράς αποτελεί πρόκληση στο αίσθημα εμπιστοσύνης των φορολογουμένων προς τους κυβερνώντες, καθώς δεν βλέπουν την ορθή διαχείρισή των λεφτών τους για υποδομές που θα αναβαθμίσουν ποιοτικά τη ζωή τους. Η δε απόφαση ανέγερσης του νέου Κέντρου Ψυχικής Υγείας με αυτή τη διαδικασία δείχνει ότι το συγκεκριμένο θέμα, στην Κύπρο, εξακολουθεί να αποτελεί ταμπού ή/και να μην τυγχάνει της δέουσας προσοχής.
Η σχέση ανάμεσα στο χώρο και στον άνθρωπο είναι αλληλένδετη. Ο άνθρωπος, έχει ολιστική αντίληψη μέσω των αισθήσεων, της σκέψης, της δράσης του, δηλαδή, ολόκληρου του σώματος. Η αλληλεπίδραση αυτή έχει μελετηθεί διαχρονικά. Ιδιαίτερα, μέσα από τον κλάδο της ψυχολογίας του χώρου αποδεικνύεται ότι τα παιδιά, οι ηλικιωμένοι και οι ασθενείς παρουσιάζουν περισσότερη ευαισθησία στην ποιότητα του περιβάλλοντος τους. Γι αυτό, μια αρχιτεκτονική π.χ. για σχολείο, ενδιαφέρεται στο να προάγει την περιέργεια και τη μάθηση, ενώ ένα νοσοκομείο, την ηρεμία και ασφάλεια. Μελέτες στην χωροψυχολογία έδειξαν ότι, σε εγκαταστάσεις ψυχικής υγείας, η δυσφορία μπορεί να προκαλέσει λήθαργο ή ανησυχία, ενώ σε χώρους που αποπνέουν ηρεμία, αυτοσεβασμό και ελπίδα, ο χρόνος ανάρρωσης είναι δυνητικά πολύ λιγότερος. Επομένως, η αρχιτεκτονική ως κλάδος της ψυχικής και διανοητικής υγείας έχει κριτικό ρόλο, ως ακόμα μια θεραπευτική μέθοδος.
Για ένα έργο με αριθμό κτηριακών μονάδων και κόστους 40 εκατομμυρίων απαιτείται, καταρχήν, ένα master plan στο οποίο να φαίνεται η ένταξη στον χώρο, οι σχέσεις μεταξύ των κτηρίων και οι προσβάσεις. Στη διαδικασία του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού, οι αρχιτέκτονες ερευνούν για να προσφέρουν την πιο ευφάνταστη και πιο κατάλληλη πρόταση, προσπαθώντας να προτείνουν καινοτόμες κτηριακές λύσεις για τον τομέα της ψυχικής υγείας και αποκατάστασης. Οι εκπρόσωποι των ιατρών και των ασθενών θα μπορούσαν να συμμετάσχουν στη διαδικασία ετοιμασίας του προγράμματος αλλά και στην κριτική επιτροπή που θα επέλεγε το καταλληλότερο ανάμεσα σε αριθμό αρχιτεκτονικών προτάσεων. Έτσι, το έργο ανατίθεται σε μια ώριμη μελέτη που δεν χρειάζεται, στη συνέχεια, σημαντικές αλλαγές. Η παρούσα διαδικασία Μελέτης-κατασκευής σημαίνει την έγκριση της πιο χαμηλής προσφοράς χωρίς καν να κατατίθεται αρχιτεκτονικό σχέδιο για τα κτήρια αλλά ούτε και για την ένταξη τους στο τοπίο. Οι δε μεταγενέστερες κατασκευές, χωρίς προμελέτη χωροθέτησης, πιθανόν να επιφέρουν και καταστροφή της υφιστάμενης δασικής βλάστησης του οικοπέδου αντί της εκμετάλλευσης της για τη δημιουργία ενός ευχάριστου και θεραπευτικού περιβάλλοντος. Το κριτήριο επιλογής της χαμηλότερης προσφοράς αποτρέπει ευφάνταστες λύσεις ενώ παραπέμπει στην ορθολογιστική κατασκευή κοιτώνων, δηλαδή ενός αναχρονιστικού μοντέλου ψυχιατρικών υποδομών. Επιπλέον, η διαδικασία επιλογής αγνώστου μορφής κτηρίων βάση φθηνότερης κατασκευής δεν θα επιδέχεται ούτε αλλαγές, αφού κάτι τέτοιο θα προκαλούσε μια σειρά από καθυστερήσεις και αποζημιώσεις.
Σε ανακοίνωση του, ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Κύπρου εκφράζει αντίθεση με τη διαδικασία που, όπως αναφέρει, δεν διασφαλίζει την αρχιτεκτονική ποιότητα ενός έργου κοινής ωφελείας. Το δε ΕΤΕΚ ζήτησε την ακύρωση της διαδικασίας και την άμεση προκήρυξη αρχιτεκτονικού διαγωνισμού. Το θέμα βέβαια, δεν αφορά μόνο στο Τμήμα Δημοσίων Έργων, που ως υπηρεσία, εκτελεί οδηγίες, αλλά κυρίως τις αποφάσεις των αρμοδίων υπουργών Υγείας και Μεταφορών, Επικοινωνιών & Έργων, καθώς και την έλλειψη ολοκληρωμένης πολιτικής για υποδομές Υγείας.
Ίσως, σε αυτό το στάδιο, να χρειάζεται η εμπλοκή των ιατρών και των πολιτών σε δημόσια συζήτηση που να καλεί τους κυβερνώντες να επιλέξουν μεταξύ της χρηστής διοίκησης και συμβολής στην εξέλιξη της υγείας με πρότυπα έργα, που θα τους τιμά ή της διασπάθισης δημοσίου χρήματος.
Α’ Βραβείο Αρχιτεκτονικού Διαγωνισμού για το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο, Δανίας