Χάρης Φεραίος
Αρχιτέκτων, Διδάκτωρ τού ΕΜΠ

Α’

Τον μεγάλο λόγο για την αρχιτεκτονική τον είπε ο Φρήντριχ Φίσερ, διάσημος Γερμανός θεωρητικός τής αισθητικής: «Οι λαοί δίνουν στους αρχιτεκτονικούς των ρυθμούς την εικόνα τού σύμπαντος κόσμου όπως τους παρουσιάζεται» 1* Η ρήση αυτή τού Φίσερ ειδικά για την αρχιτεκτονική, είναι χαρακτηριστική και κατά τούτο: Ότι αυτή ειδικά η τέχνη (όπως εν μέρει και η μουσική 2*) δημιουργεί το έργο της εκ τού μη όντως. Με την έννοια ότι δεν έχει αυτή προϋπάρχουσες μορφές τής φύσης, ώστε να «δανειστεί» απ’ αυτές εικόνες ή παραστάσεις για να τις απεικονίσει, αναμορφωμένες έστω, όπως το κάνουν π.χ. η γλυπτική και η ζωγραφική, για να δημιουργήσουν το δικό τους έργο. Εφόσον λοιπόν δημιουργεί εκ τού μηδενός η Αρχιτεκτονική, (κόσμον εκ τού μη όντος) μόνη της πηγή για έμπνευση, είναι ο ίδιος ο υλικός κόσμος καθ’ εαυτόν. Ακριβέστερα, οι νόμοι που διέπουν την ύλη και τη δομής της που συνιστά αυτό τον κόσμο. Υπ’ αυτή την έννοια το έργο τής αρχιτεκτονικής, αποτελεί, όπως σοφά είπε ο Μιχελής, μια μίμηση τού κόσμου μεν, αλλά μίμηση «εκ τών έσω», μια δημιουργία «κόσμου εν κόσμω».

Λογική, και ως εκ τούτου, είναι η πιο πάνω ρήση τού Φίσερ. Την εποχή βέβαια που το έλεγε αυτό ο Γερμανός θεωρητικός τής αισθητικής, η «μορφή τού κόσμου» ήταν πολύ διαφορετική από ό,τι είναι σήμερα. Η γη, για παράδειγμα, ήταν ένα ακίνητο επίπεδο, πάνω στο οποίο ο άνθρωπος πατούσε στέρεα. Το πιο σημαντικό μέρος στην αντίληψή του, ήταν η έκταση όση γύρω του έβλεπε, κι ο ουρανός που τη σκέπαζε από πάνω σαν θόλος. Η μόνη χαρακτηριστική δύναμη που αντιλαμβανόταν, ως «ενσυναίσθητη» εμπειρία βέβαια, και από την οποία όλες οι άλλες πήγαζαν, ήταν η δύναμη τής βαρύτητας. Σ’ αυτή μεταφέρει το πνευματικό περιεχόμενο τών έργων του, (τουλάχιστο τών αρχιτεκτονικών) και μέσω αυτής εξωτερικεύει και φανερώνει τα βιώματά του, όπως το δίδαξε και η ενσυναισθητική θεωρία τού Λιπς. 3* Γίνεται ένας αδιάκοπος αγώνας εναντίον της, και ανάλογα με το πώς τον αισθάνεται ο άνθρωπος ενσυναισθητικά παίρνει και ανάλογη έκφραση ο αγώνας-του μ’ αυτή. 4* Ορθώς λοιπόν είπαν πως η αρχιτεκτονική είναι η τέχνη τής ανύψωσης του λίθου.

Τα παραδείγματα είναι πλήθος: Η αναμνηστική στήλη με τις σχεδόν κατακόρυφες πλευρές της, που συμβολίζει τη Νίκη (είτε εναντίον εχθρού, είτε εναντίον τού θανάτου) αποτελεί μια πανηγυρική νίκη τής ύλης στη δύναμη τής βαρύτητας. Αντίθετα στον τύμβο που εκφράζει την ταφική ηρεμία τού θανάτου, οι πλευρές του εκείνου παραμένουν κεκλιμένες, διότι δεν κατορθώνουν να «νικήσουν» την βαρύτητα. Νικιόνται απ’ αυτή, και είναι ως να νικιόνται από τον θάνατο. Θυμηθείτε από τη μια τον γοτθικό ναό, με τη βίαιη ανύψωση τής ύλης που τον συγκροτεί, (ως εναγώνια αναζήτηση τού θείου όντος…) και από την άλλη τις πυραμίδες τής Αιγύπτου που είναι όντως ταφικά μνημεία.

Στον σημερινό όμως κόσμο τα πράγματα έχουν ριζικά αλλάξει, και ο άνθρωπος τη γη την αντιλαμβάνεται πια με ένα εντελώς διαφορετικό τρόπο: Τα πάντα γύρω του κινούνται! Σταθερό και ακίνητο τίποτε δεν υπάρχει. Η φαινομενική «ακινησία», είναι σχετική ως προς ένα άλλο σώμα, και αυτό επίσης κινούμενο. Αυτή η συνεχής κίνηση τών στοιχείων τού «νέου» κόσμου, ακριβέστερα τής νέας μορφής που ο άνθρωπος διαπίστωσε ότι έχουν τα στοιχεία τού κόσμου, προϋποθέτει την ύπαρξη κάποιου άλλου νόμου, που ρυθμίζει την, εν κινήσει, αλληλεξάρτησή τους. Αν για ένα ελάχιστο χρονικό διάστημα σταματήσει να ισχύει αυτός ο υπερκόσμιος πια νόμος, τότε το παγκόσμιο σύστημα διασπάστηκε και η ισορροπία του καταστράφηκε…

Και όμως! Ολόκληρος αυτός ο κόσμος εξακολουθεί και ισορροπεί. Όπως και ο προηγούμενος κόσμος. Κι εκείνος ισορροπούσε. Έχοντας όμως τις δυνάμεις του ακίνητες, ισορροπούσε σ τ α τ ι κ ά. Ενώ τώρα, που οι δυνάμεις βρίσκονται σε (διαρκή) κίνηση, ο κόσμος ισορροπεί δ υ ν α μ ι κ ά. Ήταν λογικό συνεπώς αυτή η δυναμική πια ισορροπία τού κόσμου, να επηρεάσει την αρχιτεκτονική και κατά την έκφραση, αλλά και κατά το ύφος της. Αυτό θα αναζητήσομε πιο κάτω, στο επόμενο μέρος.

Β’

Αυτός ο νέας δομής κόσμος, ο οποίος έπαψε πια να είναι ο «στατικός», που ως τώρα γνώριζε ο άνθρωπος, αλλά βρισκόμενος σε ατέρμονα κίνηση ασύλληπτων μάλιστα ταχυτήτων, αναγκάζεται, για να μη συντριβεί, να ισορροπεί «δυναμικά», (όχι πια «στατικά») ήταν φυσικό να επηρεάσει και τον τρόπο που εκφράζεται η τέχνη, και πρωτίστως φυσικά η αρχιτεκτονική. Ιδίως μάλιστα η αυτή, ως η τέχνη που, όπως είπαμε, «μιμείται την φύση εκ τών έσω»!

Σήμερα, έργο τής αρχιτεκτονικής δεν είναι πια απλώς να «ανυψώσει», όπως άλλοτε, «τον λίθο». Έργο της είναι να ισορροπήσει την ύλη, αισθητικά βεβαίως, και κυρίως να ισορροπήσει την κίνηση τής ύλης, ή οποία πια κινείται προς όλες τις κατευθύνσεις, ακόμα και οριζοντίως: Όπως π.χ. ισορροπούν οι έντονοι οριζόντιοι πρόβολοι τής κατοικίας Fallingwater τού Frank Lloyd Wright, οι εκτοξευόμενοι οριζοντίως από ένα «βράχο»! Εικ.1 Ή η οριζόντια πλάκα, στο «Γερμανικό Περίπτερο» τής Βαρκελώνης, τού Mies van der Rohe, (Εικ.2 κεντρική) πάνω σε «εν κινήσει» λεπτούς τοίχους που ορίζουν, χωρίς να τον περιορίζουν, τον χώρο! Αυτή η αριστοτεχνική ισορρόπηση τής «εν κινήσει» ύλης, η οποία δείχνει ότι ενώ βρισκόταν προηγουμένως σε κίνηση, «απολιθώθηκε» σε μια «γόνιμη στιγμή», 5* εκφράζεται εντυπωσιακά, τόσο στο μουσείο Guggenhaim (τού Wright) Εικ.3 όπως και στην εκκλησία στο Ronchamp. (τού Le Corbusier). Εικ.4

Σ’ αυτό το νέο κόσμο, όπου «εργάζεται» τώρα η αρχιτεκτονική, είναι προφανές ότι πλήθος κανόνες τού παρελθόντος έχουν διαρραγεί, έτσι που το, εκφραστικό τού πνεύματος τής νέας εποχής, έργο της, να μην είναι εύκολο να μορφωθεί, αφού είναι και αμφίβολο αν το ίδιο έχει ακόμη διαμορφωθεί, ως αίσθημα, στην ψυχή τού λαού! Φυσικά οι βασικοί νόμοι τού μηχανισμού τής τέχνης, ρυθμός, αρμονία, και μέτρο, όπως και η διαλεκτική τής συνθέσεως, πάντοτε ισχύουν σε ένα έργο τέχνης, όμως αυτοί δεν μπορούν να το κατατάξουν ή να το ερμηνεύσουν. Εκείνο που ερμηνεύει το έργο τέχνης είναι το «ύφος». Και το ερώτημα είναι αν όντως η νέα αρχιτεκτονική κατόρθωσε να αποκτήσει ύφος.

Για να επιχειρήσομε, επί τροχάδην έστω, περιγραφή αυτού τού ύφους, θα πρέπει να υπενθυμίσομε ό,τι άλλωστε είναι στοιχειώδης αισθητική αρχή: Πως, κατά την επιστήμη της Αισθητικής, το έργο τέχνης αποτελεί υλοποίηση μιας ιδέας τού ανθρώπου, και αυτήν είναι που εκφράζει. Αυτή την ιδέα τη συλλαμβάνει ο καλλιτέχνης σε ανύποπτο χρόνο, την πλάθει σιωπηρώς στο πνεύμα του, και όταν αυτή ωριμάσει, έρχεται να τής δώσει συγκεκριμένη μορφή. Είναι φυσικό λοιπόν την ιδέα αυτή να συλλαμβάνει ο κάθε καλλιτέχνης ιδιόμορφα, ανάλογα με το πνεύμα και την ιδιοσυγκρασία του. Για τον λόγο αυτό και η μετάπλασή της σε έργο τέχνης, είναι πρωτότυπη και ιδίως ιδιόμορφη. Ο τρόπος με τον οποίο εκφράζεται μορφικά η ίδια ιδέα από διαφορετικούς καλλιτέχνες, λέγεται «ύφος».

Αυτό, (που ονομάζεται επιπροσθέτως και «προσωπικό ύφος») εκπροσωπεί την καλλιτεχνική συνείδηση συγκεκριμένου δημιουργού, και δεν μπορεί να το αποφύγει ούτε ο ίδιος ο καλλιτέχνης. (Αν βέβαια είναι πραγματικός καλλιτέχνης!) Τα έργα τού Πραξιτέλη έχουν διαφορετικό ύφος απ’ εκείνα τού Σκόπα, παρότι και τών δύο τα έργα ανήκουν στον ίδιο πολιτισμό, της ίδιας ιστορικά εποχής, και της ίδιας αισθητικής κατηγορίας, του Ωραίου. Είναι, με άλλα λόγια, το ύφος η πνοή τής προσωπικότητας, εκείνης που δημιουργεί το συγκεκριμένο έργο, ή ακόμη, της ιδιοσυγκρασίας τού λαού που γεννά τον καλλιτέχνη. Ήδη το δεύτερο σκέλος τής προηγούμενης πρότασης, μας οδηγεί και σε μια δεύτερη κατηγορία ύφους. Που είναι, το «καθολικό ύφος» συνολικά ενός λαού ή και ενός τόπου. Αυτό είναι που αναγκάζει λ.χ. τους γοτθικούς ναούς τής Γαλλίας να διαφοροποιούνται απ’ εκείνους τής Γερμανίας, παρόλο που και οι δυο ανήκουν στην ίδια αισθητική κατηγορία, τού Υψηλού, και ανήκουν και οι δυο στον ίδιο βεβαίως ρυθμό.

Το ερώτημα λοιπόν για τη νέα αρχιτεκτονική είναι αν κατόρθωσε να αποκτήσει αυτό το «ύφος»! Είτε προσωπικό είτε καθολικό. Είναι για παράδειγμα «σύμφωνο» το ύφος σε δυο διαφορετικά έργα του Νόρμαν Φόστερ, 6* ή είναι το ύφος στην βίαια κινούμενη ύλη στα έργα τής Ζάχα Χαντίτ, «σύμφωνο» μ’ εκείνο τής δυναμικά ισορροπούσας ύλης τού Ζαν Νουβέλ, όπως (θα) συζούν στον ίδιο χώρο τής Λευκωσίας… Υπάρχει απάντηση; Έκτος ίσως απ’ αυτό: Ότι η αρχιτεκτονική εκφράζει βεβαίως το πνεύμα τής κοινωνίας. Αν λοιπόν η κοινωνία αυτή «διαπεφώνηκε» 7* δεν φταίει σ’ αυτό η αρχιτεκτονική. Αυτή εκφράζει απλώς το γεγονός τής διαφωνίας!

Άραγε όμως το εκφράζει; Ή απλώς «διαπεφώνηκε» και αυτή…

1*. Φίσερ (Φρήντριχ Τέοντορ φον) (1807-1887): «Αισθητική, ή η επιστήμη τού ωραίου». Σε έξι τόμους.
2*. Άλλωστε είπαν, νομίζω ο Γκαίτε, ότι η αρχιτεκτονική είναι στερεοποιημένη η μουσική!
3*. Λιπς (Τέοντορ) Γερμανός ψυχολόγος (1851-1914). Δημιούργησε την αισθητική θεωρία της «ενσυναίσθησης».
4*. Μιλάμε εννοείται εδώ για ό,τι ως φαινόμενο ενεργεί συντελεστικά στις συνειδησιακές λειτουργίες του ανθρώπου, και φυσικά στο υποσυνείδητό του. Και είναι γνωστό ότι αυτό το υποσυνείδητο είναι επίσης συντελεστικό στην έκφραση που παίρνει το κάθε έργο του. Ασφαλώς και της εποχής τού Φίσερ, προηγήθηκε κατά δυο αιώνες ο Γαλιλαίος, (που γνωρίζομε ότι διώχθηκε διότι είπε πως «η γη κινείται»!) Η «γνώση» όμως εκείνη, ως εμπειρία πια, έφτασε στο ανθρώπινο υποσυνείδητο, (ώστε να επηρεάζει τον τρόπο έκφρασης στα έργα του) πολύ αργότερα.
5*. Περί γόνιμης στιγμής, βλέπε και Π. Α. Μιχελή, «Η Αρχιτεκτονική ως Τέχνη».
6*. Π.χ. Swiss Re London Headquarters και Commerzbank Headquarters, Germany; Εικ. 5α και 5β.
7*. Τραγική προφητεία τής Μεγάλης Παρασκευής, τού Ιεζεκιήλ.