Επιμελητές: Χρίστος Χατζηχρίστου, Αιμίλιος Μιχαήλ

Συναπαντήματα: μια περιπατητική ταινία
Αν, όπως πιστεύουμε, ένα σχεδιαστικό έργο είναι μια ζωντανή «οντότητα», τότε, περνά από διάφορα στάδια πριν παραδοθεί στο κοινό. Αυτό συμβαίνει και με το δικό μας έργο. Και πώς θα μπορούσε να είναι διαφορετικά; Οι προθέσεις έπρεπε να μεταφραστούν σε ενέργειες, και οι ενέργειες αυτές παρήγαγαν δεδομένα. Τα δεδομένα στη συνέχεια μπορούσαν να παρεμβαίνουν, σαν ένας άλλος εταίρος στη διαδικασία του σχεδιασμού. Τα όσα εκφράστηκαν από τα δεδομένα αυτά, επηρέασαν την εξέλιξη του έργου μας. Έτσι, προτού επεξηγηθεί περαιτέρω το τελικό προϊόν, παρουσιάζουμε το πρώτο κείμενο που αναφέρεται στις αρχικές μας προθέσεις, εκείνες που είχαν παραχθεί πριν από τη συλλογή των δεδομένων.

Πριν τα δεδομένα
Στο, “οι άνθρωποι συναντώνται στην αρχιτεκτονική”, ποιος συναντά ποιον; Γιατί; Πότε; Πώς; Από πού έρχεται; Πού πηγαίνει μετά; Η συνάντηση πραγματοποιείται για την αρχιτεκτονική; Λόγω της αρχιτεκτονικής; Στην αρχιτεκτονική; Σε ποια αρχιτεκτονική;
Μια συνάντηση δεν είναι ποτέ ένα μεμονωμένο γεγονός, αλλά ένας από τους πολλούς κόμβους που μαζί με τις πορείες των εμπλεκόμενων μονάδων, συνθέτουν ένα ρίζωμα που εξαπλώνεται σε όλες τις κατευθύνσεις. Μια μοναδική ιστορία ανακαλύπτεται ανάλογα με το μέρος του ριζώματος που εξετάζεται. Αυτό που προσφέρεται εδώ είναι η αφήγηση μιας ιστορίας, σε μια διάταξη παρόμοια με εκείνη που οργανώνει μια κινηματογραφική ταινία, όπου τα φώτα είναι χαμηλωμένα και όπου οι παρατηρητές έρχονται σε επαφή με διαδοχικές φωτεινές εικόνες. Όμως, η γραμμική και σε μια κατεύθυνση ροή των εικόνων μπροστά από τον ακίνητο παρατηρητή, εδώ αντικαθίσταται με μια ριζωματική αφήγηση όπου ο παρατηρητής γίνεται πλοηγός, ο οποίος μπορεί να ακολουθήσει διαφορετικά μονοπάτια, κατασκευάζοντας εν μέρει την δική του εμπειρία, επηρεάζοντας ταυτόχρονα την εμπειρία των άλλων παρατηρητών. Αυτά τα γραμμικά στοιχεία, που είναι όντως ριζωματικά μπορεί να βρεθούν σε διάφορα σημεία στη Βενετία, καθοδηγώντας τον επισκέπτη προς την Κυπριακή έκθεση.

Η παρουσίαση είναι μια αρχιτεκτονική μυθιστορηματική ταινία. Αρχιτεκτονική, όχι μόνο γιατί το πρωτογενές υλικό, αναφέρεται σε εικόνες του δομημένου περιβάλλοντος, αλλά κυρίως επειδή η τεχνική του μοντάζ που χρησιμοποιείται για την συνένωση των εικόνων, σχολιάζει το δομημένο περιβάλλον και τον τρόπο που αυτό σχεδιάζεται και βιώνεται. Μυθιστορηματική, γιατί το αρχιτεκτονικό «σενάριο» που εξιστορείται, παράγεται με τη συνένωση φαινομενικά άσχετων μεταξύ τους, υλοποιημένων, μνημονεθεισών ή προτεινομένων αρχιτεκτονικών συνθέσεων. Ταινία (movie), γιατί ο παρατηρητής μετατρέπεται παράλληλα σε πλοηγό. Σε αυτή «την περιπατητική ταινία» οι εικόνες βρίσκονται τοποθετημένες πάνω σε φωτεινά γραμμικά στοιχεία διαφόρων μηκών, που απεικονίζουν διαδρομές και συναντήσεις μεταξύ ανθρώπων, ανθρώπων και αρχιτεκτονικών, αρχιτεκτονικών και αρχιτεκτονικών. Μέσω της περιστροφής, κάποια από αυτά τα στοιχεία μπορούν να «ανοίξουν» ή να «κλείσουν», να γίνουν μέρη άλλων μεγαλύτερων στοιχείων ή ιστοριών. Οι κινήσεις αυτές απαιτούν κάποιο βαθμό συντονισμού ή συνεννόησης μεταξύ των επισκεπτών της έκθεσης, ενθαρρύνοντας έτσι ένα άλλο στρώμα από συναπαντήματα. «Παρακολουθώντας» μια «περιπατητική ταινία» είναι παρόμοιο με το να βιώνεις ένα αρχιτεκτονικό έργο. Οι τεχνικές μοντάζ που χρησιμοποιούνται για την συνένωση των εικόνων στην ταινία είναι ανάλογες με τους αντιληπτικούς μηχανισμούς κατά την πλοήγηση στο δομημένο περιβάλλον. Και στις δύο περιπτώσεις, αυτό συμβαίνει μέσα από τη μνήμη, το μίασμα / τη βεβήλωση / τη μόλυνση, την διαστρωμάτωση, την μεταφορά και τον συνειρμό.

Μετά τα δεδομένα
Η αρχική πρόθεση ήταν να παρουσιαστούν, μέσω των φωτογραφικών εικόνων, διάφορα είδη συναντήσεων μεταξύ ανθρώπων και ανθρώπων, ανθρώπων και αρχιτεκτονικών, αρχιτεκτονικών και αρχιτεκτονικών. Ωστόσο, στις φωτογραφίες που λήφθηκαν δεν εμφανίζεται σχεδόν κανένα άτομο. Συγγνώμη! Οι αρχιτεκτονικές όμως, ήσαν εκεί, συσχετιζόμενες η μία με την άλλη με διαφορετικούς τρόπους. Ορισμένες φάνηκαν να συμπεριφέρονται πρέπων, άλλες εμφανίστηκαν άτακτες, κάποιες φαινόταν σνομπ, καθώς άλλες εμφανίστηκαν πιο αισθησιακές και ερωτικές. Το πρόγραμμα προσαρμόστηκε στο να επωφεληθεί πλήρως τα δεδομένα τα οποία προσφέρονταν.

Η διαδικασία που ακολουθήθηκε μπορεί να περιγραφεί σε τέσσερα στάδια:
Στάδιο 1ο : Μια σειρά από καταξιωμένους κύπριους αρχιτέκτονες κλήθηκαν να μας παραπέμψουν σε τρεις άλλους τοπικούς αρχιτέκτονες, να μας υποδείξουν ένα δικό τους έργο, ένα σημείο στην Κύπρο που δεν έχει σχεδιαστεί από αρχιτέκτονα και να μας δώσουν μια ιδέα που είναι σημαντική γι’ αυτούς . Το στάδιο αυτό επαναλήφθηκε με κάθε αρχιτέκτονα που διαδοχικά εμφανιζόταν μέσα από τη διαδικασία αυτή. Έτσι προέκυψε ένα δίκτυο, συνδέοντας μαζί όλους τους αρχιτέκτονες με ένα ριζωματικό τρόπο.
Στάδιο 2: Όλα τα έργα και οι τόποι που αναφέρθηκαν, φωτογραφήθηκαν και οι λήψεις από το κάθε σημείο ενώθηκαν για να δημιουργήσουν πανοράματα και άλλες εικονογραφημένες εκδοχές της αρχιτεκτονικής οντότητας του περιεχόμενου και του πλαισίου της. Ο τρόπος που οι εικόνες ενώθηκαν σε πολλές περιπτώσεις επηρέασε τον τρόπο με τον οποίο απεικονίζεται το έργο, αφού οι ευθείες γραμμές κατέληξαν να είναι καμπύλες καθώς ο χώρος διαστρεβλώθηκε.
Στάδιο 3: Το σχέδιο του εκθεσιακού χώρου είχε χρησιμοποιηθεί για το σχεδιασμό μιας ριζωματικής διαμόρφωσης από γραμμικά στοιχεία στο χώρο, μερικά από τα οποία περιστρέφονται, δημιουργώντας διαφορετικές ευθυγραμμίσεις κάθε φορά.
Στάδιο 4: Οι εικόνες από το στάδιο 2 μονταρίστηκαν με τέτοιο τρόπο, ώστε να μπορεί να δημιουργηθεί το περιεχόμενο του ριζώματος που αναπτύχθηκε στο στάδιο 3. Με την αλλαγή των γειτνιάσεων, η περιστροφή τελειώνει συνθέτοντας μια διαφορετική εικόνα κάθε φορά.

Οι Συναντήσεις
Όπως έχει ήδη αναφερθεί, σχεδόν καμία συνάντηση μεταξύ ανθρώπων δεν εμφανίζεται στις εικόνες που λήφθηκαν. Έτσι, ενώ η απεικόνιση των συναντήσεων των ανθρώπων στην αρχιτεκτονική δεν συμβαίνει μέσω του υλικού που παρουσιάζεται, διάφορες συναντήσεις θα λάβουν χώρα εντός και μέσω της ίδιας της έκθεσης. Ο επισκέπτης προειδοποιείται ότι με την είσοδο του στην έκθεση, μπορεί να καταλήξει να συμμετέχει σε συναντήσεις, παρά την αρχιτεκτονική, για την αρχιτεκτονική, αλλά το πιο σημαντικό, λόγω της αρχιτεκτονικής. Κάποιες από τις συναντήσεις αυτές συμβαίνουν μεταξύ του επισκέπτη και των έργων που παρουσιάζονται, του επισκέπτη και των αρχιτεκτόνων των έργων, ενώ άλλες συναντήσεις συμβαίνουν μεταξύ των ίδιων των επισκεπτών. Αυτός ο τελευταίος τύπος συνάντησης ενθαρρύνεται, αν όχι υπαγορεύεται, από τα περιστρεφόμενα γραμμικά στοιχεία τα οποία απαιτούν κάποιας μορφής συντονισμό μεταξύ των επισκεπτών.

Ένας άλλος τύπος συνάντησης παρουσιάζεται μεταξύ των ίδιων των έργων που εκθέτονται. Ο επισκέπτης βασικά κινείται μέσα σε αρχιτεκτονική μυθιστορηματική ταινία που σχολιάζει το πώς οι αρχιτεκτονικές οντότητες «κοινωνικοποιούνται». Το αρχιτεκτονικό τοπίο που παρουσιάζεται υπάρχει, αλλά μόνο μέσω των τεχνικών μοντάζ που χρησιμοποιούνται για τη δημιουργία του. Έτσι, τα έργα που στην πραγματικότητα βρίσκονται μεταξύ τους χιλιόμετρα μακριά καταλήγουν να είναι το ένα δίπλα στο άλλο, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις συγχωνεύονται σε μία χωρική οντότητα. Αντί να υποστηριχτεί η συσχέτιση μεταξύ των αρχιτεκτόνων που περιέχονται στο ρίζωμα, δόθηκε η δυνατότητα να εξελιχθούν συσχετίσεις, στηριζόμενες περισσότερο, σε άλλες, πιο αρχιτεκτονικές σχέσεις ή συνδέσεις μεταξύ των ίδιων των αρχιτεκτονικών έργων. Και ενώ η αρχιτεκτονική ιστορία που παρουσιάζεται είναι βασικά ιστορία μυθοπλασίας, κάποιες φορές είναι βασισμένη σε πραγματικούς χώρους και μορφές, και άλλες φορές σε κοινές ιστορίες, συλλογικές μνήμες, ή φαντασίες μιας πιο προσωπικής υπόστασης.
Ορισμένες από τις τεχνικές του αρχιτεκτονικού μοντάζ στα έργα που παρουσιάζονται υπήρχαν ήδη μέσα από τις φωτογραφίες που είχαν παρθεί, ενώ σε άλλες η τεχνική χρησιμοποιήθηκε πιο συνειδητά για τη σύνδεση επί μέρους στοιχείων σε ένα σύνολο. Η εικόνα… θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μια πρώτη προσπάθεια δημιουργίας μια λίστας με τους διάφορους τρόπους με τους οποίους τα κτίρια και οι χώροι σχετίζονται μεταξύ τους.
Κατά την διαδικασία επεξεργασίας του υλικού, ήταν συνεχής πρόκληση να έχουμε συνεχώς κατά νου, ότι, το τι ενώνουμε μεταξύ τους, δεν είναι μόνο εικόνες ή μορφές, αλλά επίσης χώροι, χρόνοι, έννοιες και οράματα ή προσδοκίες. Αυτό έγινε πιο σαφές σε κάποιες περιπτώσεις όπως σε αυτήν της χρήσης των μανιταροειδών μορφών στην εντός των τειχών πόλη της Λευκωσίας, η πρόκληση απεικόνισης της μνήμης του τι είχε κατεδαφιστεί στο λιμανάκι της Πάφου, ή στην παρουσίαση της αμφισβήτησης για την εκκλησία του Νεοπτόλεμου Μιχαηλίδη.

Ποια θα μπορούσε να είναι η σχέση μεταξύ των μανιταριών και του κέντρο της πόλης Λευκωσίας; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό αποδεικνύει ότι τίποτα δεν πάει χαμένο, τόσο κυριολεκτικά όσο και μεταφορικά. Και εξηγούμε: πριν από μερικούς μήνες ένας φίλος κάλεσε ένα από εμάς σε μια συνάντηση για το μανιτάρι που διοργάνωσε ο Σύλλογος Μυκητόφιλων Κύπρου με τον αντίστοιχο ελληνικό σύλλογο ως φιλοξενούμενο. Έλαβε χώρα σε υπόγειο χώρο ξενοδοχείου στη Λεμεσό που βρισκόταν δίπλα στο γυμναστήριο του ξενοδοχείου. Έτσι ο αέρας μύριζε την ίδια στιγμή χλώριο και μύκητες! Ο πρόεδρος του συλλόγου προσφώνησε τους καλεσμένους στην εκδήλωση ως μυκητόφιλους! Ήταν σε αυτό το τόσο σουρεαλιστικό περιβάλλον που δόθηκε η πληροφορία , που τότε φάνηκε ενδιαφέρουσα, αλλά μάλλον άχρηστη: τα μανιτάρια χρησιμοποιούν ως τροφή για την ανάπτυξη τους, την νεκρή ύλη στη φύση. Μόνο όταν σταθήκαμε απέναντι από το μοντάζ των διαφόρων κτιρίων και χώρων στην παλιά Λευκωσία που δημιουργήσαμε, αποκαλύφθηκε η πραγματική αξία της πληροφορίας αυτής: οι φθίνουσες αν όχι νεκρές περιοχές στην εντός των τειχών πόλη θα μπορούσαν να ανανεωθούν μέσα από την εμφάνιση κάποιων μανιταριών ως μορφές ή δομές. Αυτά τα μανιτάρια θα μπορούσε να είναι οτιδήποτε, από κατασκευές στάθμευσης, μέχρι τεράστιοι συλλέκτες βροχής, σκιάστρα ή ηλιακοί συλλέκτες ενέργειας.

Η μνήμη φαίνεται να παίζει σημαντικό και ίσως υποτιμημένο ρόλο στην αρχιτεκτονική. Και το εννοούμε αυτό με ένα μάλλον θεμελιώδη τρόπο: το εσωτερικό γίνεται συνήθως αντιληπτό μετά από την εμπειρία του εξωτερικού του κτιρίου, και συνεπώς καταχωρείται ως μέρος του κτιρίου, ή το παρελθόν ενός τόπου είναι ένα στρώμα από το παρόν του. Το τελευταίο συμβαίνει με τα κτίρια του λιμανιού δίπλα στο μεσαιωνικό κάστρο της Πάφου: ο κατασκευές που κτίσθηκαν μετά από αρχιτεκτονικό διαγωνισμό κατεδαφίστηκαν ύστερα από έντονες διαμαρτυρίες από μερίδα του κοινού και αντικαταστάθηκαν από αυτές που βρίσκεται τώρα στον χώρο. Μια άλλη περίπτωση της διαστρωματωμένης αρχιτεκτονικής οντότητας είναι η εκκλησία του Αποστόλου Βαρνάβα από τον Νεοπτόλεμο Μιχαηλίδη, όπου ο θαυμασμός για τη συγκεκριμένη σύνθεση από την πλειοψηφία των τοπικών αρχιτεκτόνων επικαλύπτεται ή μάλλον επισκιάζεται από την αρνητική αντίδραση ενός σημαντικού μέρους των πιστών οι οποίοι θεωρούν ότι διαβάλει την παράδοση, μιας έννοιας τόσο σημαντικής για την Ορθόδοξη θρησκευτική παράδοση.

Έτσι, όπως μια συμβατική κινηματογραφική ταινία, η πλοκή της περιπατητικής μας ταινίας θα εξελιχθεί μέσα από την διάσταση του χρόνου και του χώρου. Μια σημαντική διαφορά είναι ότι σε σύγκριση με τον θεατή μιας συμβατικής ταινίας, ο πλοηγός ή περιπατητής της ταινίας μας έχει συγκριτικά μεγαλύτερο έλεγχο πάνω στην εξέλιξη της ιστορίας, μέσα από τα περιστρεφόμενα στοιχεία και τις επιλογές που θα κάνει όσον αφορά στα γραμμικά στοιχεία που θα ακολουθήσει, καθώς και στο ρυθμό με τον οποίο εκτυλίσσεται η δράση αφού αυτός καθορίζεται από το ρυθμό κίνησης του επισκέπτη. Θα μπορούσε επομένως να υποστηριχθεί ότι η δράση του περιπατητή μας είναι μεγαλύτερη από εκείνη του θεατή μιας συμβατικής ταινίας. Η σημασία ενός έργου τέχνης είναι η εγγύτητά του καθώς και η απόστασή του από το υπάρχον, το πραγματικό ή το αληθινό.
Η εγκατάσταση που παρουσιάζεται εδώ περιγράφεται ως μια αρχιτεκτονική ταινία μυθοπλασίας ακριβώς επειδή φιλοδοξεί να είναι κοντά αλλά και σε απόσταση από αυτό που η αρχιτεκτονική είναι στην πραγματικότητα καθώς και το τι θα μπορούσε δυνητικά να είναι. Οι τεχνικές του μοντάζ που χρησιμοποιούνται μπορεί να δημιουργούν ένα πλασματικό περιβάλλον, αλλά οι τεχνικές οι ίδιες είναι πολύ πραγματικές, υπό την έννοια ότι είναι υπεύθυνες για τη δημιουργία του πραγματικού φυσικού μας περιβάλλοντος, ανεξάρτητα από το εάν και σε ποιο βαθμό, χρησιμοποιούνται συνειδητά από τον Αρχιτέκτονα.