AREA, Architecture Research Athens Σ.Δαούτη, Γ.Μητρούλιας, Μ.Ραυτόπουλος

PORTICO(S)^*

*portico: ο στεγασμένος διαμπερής χώρος που συνδέει το δρόμο με την αυλή και συναντάται συχνά στις παραδοσιακές κατοικίες των ιστορικών αστικών κέντρων της Κύπρου αλλά και στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου. Το «portico» λειτουργεί σαν φίλτρο μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού χώρου ενώ έχει σημαντική βιοκλιματική λειτουργία χάρη στον διαμπερή αερισμό που προσφέρει. ^[1]

Η πρόταση μας για τις φοιτητικές εστίες στην Λεμεσό φιλοδοξεί να εμπλουτίσει το αστικό τοπίο της πόλης με ένα κτίριο που βασίζεται στην καθαρότητα και τη διαύγεια της δομής του, φτιαγμένο με απλά και οικονομικά υλικά, με έντονη ταυτότητα που προκύπτει όχι μέσω εξεζητημένων μορφολογικών αναζητήσεων αλλά μιας ουσιαστικής επαναδιατύπωσης μιας γνωστής τυπολογίας. Το portico, που συναντάμε συχνά στα ιστορικά κέντρα των κυπριακών πόλεων, μετουσιώνεται στην πρόταση μας σε χώρο διαμονής, που μετεωρίζεται μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου χώρου, προσφέρει ευελιξία, ενθαρρύνει την οικειοποίηση και την κοινωνική αλληλεπίδραση. Η διαμπερότητα, ως βασική ποιότητα του portico, καθιστά το νέο κτίριο ελαφρύ και πορώδες. Αν στην ιστορική μεσογειακή πόλη οι γειτονιές αναπτύσσονται οριζόντια και αρθρώνονται μέσα από ενδιάμεσους χώρους-κατώφλια, εδώ φιλοδοξούμε να δημιουργήσουμε μια κατακόρυφη γειτονιά, που αφήνει τον ανοιχτό χώρο του οικοπέδου να αναπνέει ως ζωτικός χώρος συνάντησης και αλληλεπίδρασης. Πάνω από όλα, φιλοδοξούμε να δημιουργήσουμε ένα κτίριο που θα αγαπηθεί από όσους το κατοικήσουν για το πολύ σημαντικό διάστημα των φοιτητικών χρόνων.

Ανάλυση Περιοχής – Τοποθέτηση Κτιρίου – Προσβάσεις

Το οικόπεδο βρίσκεται κατά μήκος ενός οδικού άξονα διπλής κυκλοφορίας, σε μία περιοχή που χαρακτηρίζεται από τη συνύπαρξη πολυώροφων πολυκατοικιών με χαμηλές διώροφες μονοκατοικίες. Η συνύπαρξη των δύο αυτών κλιμάκων είναι βασική για την επιλογή της τοποθέτησης του κτιρίου στο οικόπεδο: αυτό αναπτύσσεται κατά μήκος του δρόμου, ως μία λεπτή τεθλασμένη μπάρα που λειτουργεί που δημιουργεί ένα αστικό μέτωπο κατά μήκος του δρόμου ενώ αφήνει ελεύθερο το μεγαλύτερο τμήμα του οικοπέδου για την ανάπτυξη πρασίνου και ανοιχτών κοινόχρηστων χώρων. Αυτός ο ακάλυπτος χώρος, με νοτιοανατολικό προσανατολισμό συμβάλει στην απομάκρυνση του όγκου του κτιρίου από τις χαμηλές διώροφες κατοικίες προς την πλευρά αυτή του οικοπέδου.

Τα δύο τμήματα της τεθλασμένης μπάρας αγκαλιάζουν τον κοινόχρηστο κήπο ενώ ανοίγονται στις θέες προς την πόλη: η μία προς το νότο, η άλλη προς το γραμμικό πράσινο κατά μήκος του ρέματος. Αυτό είναι και το πιο ελκυστικό στοιχείο του άμεσου αστικού περιβάλλοντος του οικοπέδου. Παράλληλα με το ρέμα, ο διαμορφωμένος πεζόδρομος και ο ποδηλατόδρομος θεωρούνται η κύρια πρόσβαση στο κτίριο της φοιτητικής εστίας για τους πεζούς και τους ποδηλάτες, ταυτόχρονα με τη μικρή πεζογέφυρα που συνδέει τον παρακείμενο χώρο στάθμευσης. Η πρόσβαση των πεζών γίνεται από τη στοά στο δυτικό όριο του οικοπέδου διαμέσου ενός portico που συνδέει το δρόμο με τον κήπο στο βάθος. Τέλος προβλέπεται στεγασμένος χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων σε πιλοτίς στο βορεινό όριο.

Προγραμματική Οργάνωση

Προτείνουμε μια απλή και ξεκάθαρη οργάνωση του προγράμματος: Τα κοινόχρηστα προγράμματα οργανώνονται παράλληλα με το δρόμο, σε δύο επίπεδα: στο ισόγειο και σε μεσοπάτωμα αυτού. Τα δύο αυτά επίπεδα μεταφέρονται και στον ανοιχτό υπαίθριο χώρο, με τη δημιουργία ενός κεκλιμένου επιπέδου που συνδέει εξωτερικά τους κοινόχρηστους χώρους, και λειτουργεί σαν μικρό αμφιθέατρο-τεχνητός λόφος. Η μικρή αυτή αναδίπλωση του εδάφους επιτρέπει τη δημιουργία πιλοτίς στο βόρειο όριο του οικοπέδου, στην οποία χωροθετούνται οι προστατευμένοι χώροι στάθμευσης καθώς και όλοι οι μηχανολογικοί χώροι του κτιρίου μακριά από την κοινή θέα.

Πάνω από αυτά τα δύο επίπεδα αναπτύσσονται πέντε επίπεδα με ιδιωτικά δωμάτια εν σειρά κατά μήκος ενός ημιυπαίθριου διαδρόμου-εξώστη. Τα δωμάτια, ακολουθώντας την τυπολογία του portico είναι όλα διαμπερή και αμφίπλευρα. Η διάταξη τους στην εξωτερική πλευρά του διαδρόμου, επιτρέπει την οπτική σύνδεση του τελευταίου με τον κεντρικό κήπο και τους ανοιχτούς υπαίθριους χώρους. Η επιλογή του μονού διαδρόμου και η έμφαση στη διαμπερότητα των δωματίων 1) μετατρέπει την γραμμικότητα του κτιρίου σε ένα σαφές πλην διαπερατό-πορώδες όριο κατά μήκος του δημόσιου δρόμου, 2) δημιουργεί ένα λεπτό κτίριο στο όριο του οικοπέδου μεγιστοποιώντας την έκταση του κεντρικού κήπου και 3) εξασφαλίζει τον βέλτιστο φυσικό φωτισμό και αερισμό των δωματίων.

Κατά μήκος της εσωτερικής όψης του κτιρίου, μια σειρά από κατακόρυφες συνδέσεις-σκάλες, δημιουργούν κατακόρυφες διαδρομές-περιπάτους, από τα επίπεδα των δωματίων προς το ισόγειο. Η παιγνιώδης γεωμετρία τους ενθαρρύνει την κοινωνική αλληλεπίδραση ενεργοποιώντας την έννοια της «κατακόρυφης γειτονιάς».

Τυπολογία δωματίου

Η τυπολογία του δωματίου αποτελεί την καρδιά της πρότασης, μέσα από την επαναδιατύπωση του portico ως χώρου διαμονής: ο διαμπερής και αμφίπλευρος χώρος ανάμεσα στον ιδιωτικό εξώστη και τον κοινόχρηστο διάδρομο συγκεντρώνει όλες τις λειτουργίες του δωματίου με τη μορφή εσοχών εκατέρωθεν. Έτσι για παράδειγμα, το κρεβάτι, ο πιο προστατευμένος και ιδιωτικός χώρος του δωματίου έχει τη μορφή μιας «φωλιάς», σκαμμένης στο πάχος του τοίχου. Παρομοίως και το λουτρό, έχει τη μορφή ενός ελάχιστου χώρου, ο οποίος στρέφεται προς το δρόμο, με την χαρακτηριστική οπή να εξασφαλίζει φυσικό αερισμό φωτισμό. Το ίδιο συμβαίνει και με τα σταθερά έπιπλα της κουζίνας και της ντουλάπας, της υποδομής για το κλιματιστικό και άλλων μικρών εσοχών αποθήκευσης. O σχεδιασμός προσδίδει ταυτότητα στο κτίριο, αφού η χαρακτηριστική όψη του προκύπτει κατευθείαν από την κάτοψη, χωρίς πρόσθετα στοιχεία και διαμορφώσεις. Πρόκειται για μία επαναλαμβανόμενη τυπολογία, που επιτρέπει την τυποποίηση, με μόνες εξαιρέσεις τα πέντε δωμάτια ΑΜΕΑ και τα πέντε διαμερίσματα που αποτελούν παραλλαγές της.

Η αίσθηση οπτικής καθαρότητας στο χώρο του δωματίου τονίζεται από το γεγονός ότι το μόνο έπιπλο που τοποθετείται ελεύθερα είναι το τραπέζι-γραφείο με τα δύο καθίσματα. Ανάλογα με την διάθεση, ο ένοικος μπορεί να αλλάζει τη θέση του τραπεζιού, μεταμορφώνοντας το δωμάτιο. Έτσι, το τραπέζι μπορεί να λειτουργεί ως γραφείο ατομικής μελέτης όταν τοποθετείται πάνω στον τοίχο, ή ομαδικής εργασίας αν τοποθετείται ελεύθερο στη μέση του χώρου. Αν κολλήσει στο κρεβάτι μπορεί να λειτουργήσει σαν τραπέζι φαγητού για τέσσερα άτομα. Μπορεί επίσης να τοποθετηθεί κάθετα στο χώρο και να τον χωρίσει σε δύο περιοχές ή ακόμα και να παραμεριστεί για να μείνει ο χώρος όσο πιο ενιαίος γίνεται. Αυτή η δυνατότητα επιτρέπει την οικειοποίηση του χώρου από τους ενοίκους και τη «μεγέθυνση» του μικρού δωματίου μέσω της πολυμορφίας. Ταυτόχρονα αναδεικνύει συμβολικά το τραπέζι-γραφείο ως το επίκεντρο της φοιτητικής ζωής: μελέτη, έρευνα, ομαδικότητα, φιλίες, παιχνίδι όλα συμβαίνουν γύρω από αυτό.

Κατώφλια

Η διαμπερής, αμφίπλευρη οργάνωση των δωματίων επιτρέπει την εξωστρέφεια προς τον κοινόχρηστο διάδρομο, τον κήπο αλλά και το αστικό περιβάλλον πέριξ του οικοπέδου. Συγχρόνως μέσα από τη δημιουργία ενδιάμεσων χώρων – κατωφλιών που ενεργοποιούν τον κοινόχρηστο διάδρομο, επιτυγχάνεται μία ελεγχόμενη σχέση ιδιωτικού-δημόσιου χώρου, ενθαρρύνοντας τις επιθυμητές συναντήσεις και την κοινωνικοποίηση.

Καταρχάς η ιδιωτικότητα ανάμεσα στα δωμάτια επιτυγχάνεται χάρη στους συμπαγείς προγραμματικούς τοίχους με τις στρογγυλεμένες άκρες, το πλάτος και μήκος των οποίων δημιουργεί ξεχωριστούς ημιυπαίθριους χώρους και προς τις δύο πλευρές κάθε δωματίου. Προς την πλευρά του διαδρόμου και των εξωτερικών κλιμάκων, μια καμπυλόμορφη ημιδιάφανη κουρτίνα εξωτερικού χώρου ξεχωρίζει το κατώφλι αυτό από το διάδρομο, προσφέροντας ιδιωτικότητα στο εσωτερικό αλλά και αποδίδοντας σαφώς ένα μικρό ημιυπαίθριο χώρο μπροστά από κάθε δωμάτιο. Η προσωρινή κατοίκηση του κατωφλιού αυτού από τους ενοίκους με μικρά έπιπλα ή καθημερινά μικροαντικείμενα θα δώσει ζωντάνια στον αυστηρό διάδρομο. Η δε θέα της όψης αυτής από τον κήπο αποκτά θεατρικότητα και πλαστικότητα, συνεχώς σε ροή. Από την εξωτερική πλευρά, πτυσσόμενα σκίαστρα αλουμινίου ρυθμίζουν την ιδιωτικότητα, τη θερμική άνεση και το φυσικό φως, ενώ ο εξώστης προσφέρει έναν ιδιωτικό εξωτερικό χώρο σε κάθε δωμάτιο. Ο χειρισμός των δύο εκατέρωθεν ορίων κάθε δωματίου προσφέρει ευελιξία και έλεγχο του βαθμού ιδιωτικότητας και εξωστρέφειας ανά πάσα στιγμή.

Βιοκλιματική Προσέγγιση

Η στρατηγική βιοκλιματικού σχεδιασμού περιλαμβάνει:

1. Αύξηση ανοιχτών υπαίθριων χώρων με έμφαση στο πράσινο και ψυχρά υλικά εξωτερικών δαπέδων.
2. Ο νοτιοανατολικός προσανατολισμός με προεξοχές πλακών και εξωτερικά σκίαστρα στη δύση μειώνουν τη θερμική συσσώρευση ενώ εξασφαλίζουν τον ελεγχόμενο φυσικό φωτισμό.
3. Εκμετάλλευση του εύκρατου κλίματος με ημιυπαίθριους διαδρόμους που μειώνουν τους κλιματιζόμενους χώρους.
4. Εφαρμογή φυσικού αερισμού μέσω μονού διαδρόμου και διαμπερούς τυπολογίας δωματίου, με φυσικά αεριζόμενο χώρο υγιεινής.
5. Χρήση φυτευτού δώματος για μείωση θερμικής συσσώρευσης στα δώματα του ισογείου.

Αρχές Δομοστατικού Σχεδιασμού

Ο φέρων οργανισμός αποτελείται από πλάκες οπλισμένου σκυροδέματος με διάκενα επί υποστυλωμάτων σε κάναβο 3,6μ x 6,7μ. Τα υποστυλώματα φέρουν κυρίως τα φορτία βαρύτητας, ενώ για αντισεισμική προστασία προβλέπονται τοιχώματα κάθετα στη διεύθυνση του κτιρίου.

Ηλεκτρομηχανολογική Εγκατάσταση
Για εξοικονόμηση ενέργειας και μείωση εκπομπών CO₂ προβλέπονται:

• Φωτοβολταϊκά 375 τ.μ.
• Σύστημα ελέγχου φωτισμού (LMS) με αισθητήρες παρουσίας και ρύθμιση έντασης.
• Λαμπτήρες LED και είδη υγιεινής χαμηλής κατανάλωσης νερού.
• Είδη υγιεινής και κρουνοποιίας εξοικονόμησης ύδατος.
• BMS για έλεγχο θέρμανσης/κλιματισμού.

Για ψύξη και θέρμανση:

• Τετρασωλήνιο σύστημα Fan Coil νερού για τους κοινόχρηστους χώρους.
• Ανεξάρτητες κλιματιστικές μονάδες στα δωμάτια, με εναλλάκτες θερμότητας χωροθετημένες στο δώμα.

Επίσης προτείνεται η συγκέντρωση του βρόχινου νερού για άρδευση από τα δώματα και τις δαπεδοστρώσεις στο ισόγειο, σε δεξαμενή νερού στον περιβάλλοντα χώρο. Επίσης προτείνεται η συγκέντρωση του γκρι νερού (αποδυτήρια γυμναστηρίου, πλυντήρια, ντους δωματίων) και η επανάχρησή του στα καζανάκια των λουτρών μετά από κατάλληλη επεξεργασία.

[1] Thravalou, S. “Natural Ventilation as Passive Cooling Strategy of Vernacular Buildings in Historic Urban Centers in the Mediterranean Climate”, PHD, Department of Architecture, University of Cyprus, 2021