Αρχιτεκτονικό Εργαστήρι Αγησιλάου & Καλαβάς
8 ερωτήσεις - 8 απαντήσεις
1. Τι είναι αρχιτεκτονική για εσάς;
Η αρχιτεκτονική είναι η τέχνη της οργάνωσης του χώρου, έτσι που να καλύπτει ανάγκες του ανθρώπου τόσο πρακτικές, του σώματος, όσο και της ψυχής και του πνεύματος. Η αρχιτεκτονική είναι η κατεξοχήν τέχνη και επιστήμη του χώρου. Η αρχιτεκτονική μπορεί να είναι κατασκευή, δεν ταυτίζεται όμως με την κατασκευή. Ένα κτήριο μπορεί να είναι ή όχι αρχιτεκτονική. Για να αναχθεί ένα κτήριο σε αρχιτεκτονική θα πρέπει να διαθέτει ποιότητες που το αναγάγουν σε καλλιτεχνικό έργο και έργο πνευματικής δημιουργίας. Από την άλλη, η αρχιτεκτονική δεν είναι απλά και μόνο ένα καλλιτεχνικό ή πνευματικό έργο· αλλιώς θα μιλούσαμε για γλυπτική ή για ένα έργο τέχνης γενικότερα. Η αρχιτεκτονική, αν και τέχνη, έχει το μοναδικό προνόμιο να καλείται να εξυπηρετήσει ανάγκες πρακτικές, της καθημερινότητας, της ιδιωτικής ή συλλογικής ζωής του ανθρώπου. Γι’ αυτό και είναι μια τέχνη ιδιαίτερη και μοναδική, καθότι ανάγει το καθημερινό και αναγκαίο σε έργο ποιητικό και πνευματικό. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής είναι ότι έχει ως εργαλεία όχι μόνο το «υλικό» αλλά και το «άυλο». Μπορεί ο αρχιτέκτονας να χειρίζεται υλικά, να τα συναρμόζει έτσι που να συν-αποτελέσουν μία κατασκευή ή κατασκευές, αλλά ταυτόχρονα θα πρέπει να μπορεί να χειρίζεται και «υλικά» χωρίς υλικότητα, όπως είναι κατεξοχήν το φως, αλλά και το κενό, αυτό που περιβάλλεται από όρια. Κι αυτά τα όρια μπορεί να είναι τεχνητά, αλλά και φυσικά, όπως η κορυφογραμμή μιας οροσειράς, μια δεντροστοιχία, ένας φράκτης… Αντιλαμβάνεστε ότι η απάντηση στο ερώτημα «τι είναι αρχιτεκτονική» δεν μπορεί να είναι μονοσήμαντη, μια και υπάρχουν τόσες πολλές πτυχές της αρχιτεκτονικής, που η κάθε μια θα μπορούσε από μόνη της να αποτελέσει ξεχωριστό θέμα για συζήτηση.
2. Ποιες είναι οι πηγές έμπνευσής σας;
Η αρχιτεκτονική είναι τόσο πολύ δεμένη με τον τόπο, έτσι ώστε ένα αρχιτεκτονικό έργο να συνυπάρχει μαζί με τον τόπο· είτε πετυχημένα, είτε λιγότερο πετυχημένα. Ο τόπος δεν φιλοξενεί απλώς το αρχιτεκτονικό έργο, αλλά το ίδιο το έργο γίνεται «τόπος». Κάτι πολύ πετυχημένο που είχε πει ο Άρης Κωνσταντινίδης σε ελεύθερη απόδοση: Η θάλασσα και το πέλαγος είναι όμορφα. Γίνονται όμως ακόμα πιο όμορφα με την παρουσία ενός ιστιοφόρου. Το ιστιοφόρο είναι φτιαγμένο για να (συν)υπάρχει με το νερό, να κινείται με τον άνεμο… τα ίδια τα φυσικά στοιχεία που το υποδέχονται είναι και αναπόσπαστα στοιχεία της ύπαρξής του, μια και ενσωματώνονται μέσα στην ίδια τη δομή του. Έτσι θα έπρεπε να ήταν και κάθε αρχιτεκτονικό έργο. Να συνυπάρχει με το τοπίο όπως ένα ιστιοφόρο συνυπάρχει με τη θάλασσα. Δυστυχώς για εμάς τους Aρχιτέκτονες, ενώ το ιστιοφόρο δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς αυτή την οργανική και οντολογική σχέση με το υδάτινο στοιχείο που το υποδέχεται, για την αρχιτεκτονική δεν συμβαίνει το ίδιο και εξακολουθεί να υφίσταται, παρά τη βίαιη και βάρβαρη σχέση πολλών κτηρίων με τον τόπο. Ναι, στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική, όπως και σε κάποια άλλα ιδιαίτερα και ξεχωριστά έργα επώνυμων Aρχιτεκτόνων – ας σκεφτούμε για παράδειγμα το “Fallingwater” του Frank Lloyd Wright–, είναι τόσο οργανική αυτή η σχέση του φυσικού με το ανθρωπογενές, τόσο αξεχώριστα μεταξύ τους, που δεν μπορείς να μην εκπλήσσεσαι κάθε φορά που το συναντάς. Μακάρι να μπορούσαμε κι εμείς σήμερα να σχεδιάζαμε και να κτίζαμε, τόσο απλά και με τόση πληρότητα, όπως έκτιζαν κάποτε οι απλοί, αγράμματοι μαστόροι, μα πλήρεις γνώσης και ευαισθησίας όσον αφορά την τέχνη τους.
3. Ποια είναι η γνώμη σας για την κυπριακή αρχιτεκτονική;
Αν θεωρήσουμε “αρχιτεκτονική”, εντελώς καταχρηστικά, την όποια κατασκευή ή κτήριο κτίζεται σήμερα στον τόπο μας, η αίσθηση που έχει κάθε Aρχιτέκτονας είναι σίγουρα αρνητική. Κι αν το επεκτείνουμε αυτό από το μεμονωμένο κτήριο στο σύνολο και την κλίμακα της πόλης, τα πράγματα γίνονται ακόμα χειρότερα. Αν όμως θέλουμε να ακριβολογήσουμε και να μιλάμε γι’ αρχιτεκτονική με τις προϋποθέσεις που τέθηκαν στην αρχή αυτής της συζήτησης, δηλαδή για έργα που δεν είναι απλές κατασκευές αλλά εμπεριέχουν και το στοιχείο της καλλιτεχνικής και πνευματικής δημιουργίας, τότε πιστεύουμε ότι η κατάσταση στον τόπο μας δεν είναι χειρότερη από άλλων περιοχών του πλανήτη. Εκείνο που μπορεί εύκολα να παρατηρήσει κάποιος είναι ότι τα περισσότερα αρχιτεκτονικά έργα παραμένουν στην εικόνα, στην ευκολία, στην αναζήτηση του “εντυπωσιακού”, αδιαφορώντας για ένα αντίστοιχο ποιοτικό περιεχόμενο. Για να γίνει πιο κατανοητό αυτό, ας σκεφτούμε τα κτήρια που παράγονται μέσα από τη διαδικασία του “developing”. Επειδή οι λεγόμενοι “επιχειρηματίες ανάπτυξης γης” (developers) έχουν αντιληφθεί ότι, η αρχιτεκτονική στις μέρες μας “πουλά”, προσπαθούν τα έργα που φτιάχνουν να έχουν στοιχεία που να τους προσδίδουν κάποια αίσθηση “ποιότητας”. Αυτή όμως η “ποιότητα” μεταφράζεται από τους ίδιους ως μια “ενδιαφέρουσα” όψη (πρόσοψη) ή όψεις. Κι ακόμα χειρότερα, ως κάποια υλικά που προστίθενται στις όψεις για να προσδώσουν στο κτήριο επίφαση ποιοτικού αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και, εντέλει, “χλιδής”, όπως είναι οι επενδύσεις με ξύλινα πανέλα, φύλλα αλουμινίου, υαλοπετάσματα, γυάλινες κουπαστές κλπ. Το δυστύχημα είναι ότι, αυτή η “αρχιτεκτονική του developing” έχει επηρεάσει και πολλούς συνάδελφους Aρχιτέκτονες, που ενώ έχουν τις ικανότητες για πιο ποιοτική αρχιτεκτονική παραμένουν στην εικόνα και στην προσπάθεια εντυπωσιασμού. Παρόλ’ αυτά, υπάρχουν πολύ αξιόλογα αρχιτεκτονικά έργα στην Κύπρο, που αν και αριθμητικά περιορισμένα εντούτοις δημιουργούν μια δυναμική και λειτουργούν ως θετικά πρότυπα.
" Η μορφή ή η γλώσσα κάθε εποχής μπορεί να αλλάζει,
η αρχιτεκτονική ποιότητα όμως και τα ζητούμενα
παραμένουν τα ίδια..."
4. Τι σημαίνει σύγχρονη αρχιτεκτονική και ποια η σχέση της με ζητήματα κλιματικής αλλαγής και ενεργειακής βιωσιμότητας;
Εδώ τίθενται δύο βασικά ζητήματα. Πρώτον, τι σημαίνει “σύγχρονη αρχιτεκτονική” και, δεύτερον, ποια η σχέση της (σύγχρονης) αρχιτεκτονικής με το κλίμα και το περιβάλλον· και για να ανοίξουμε το θέμα κάπως περισσότερο, ποιο είναι το ενεργειακό αποτύπωμα ενός κτηρίου. Τα εργαλεία του Aρχιτέκτονα στην παραγωγή χώρου και οι παράμετροι που έχει να λάβει υπόψη του είναι διαχρονικά τα ίδια. Εκείνο που αλλάζει από εποχή σε εποχή είναι η ιεράρχηση αυτών των στοιχείων και η βαρύτητα που δίνεται στο καθένα από τα στοιχεία αυτά. Η μορφή ή η γλώσσα κάθε εποχής μπορεί να αλλάζει, η αρχιτεκτονική ποιότητα όμως και τα ζητούμενα παραμένουν τα ίδια. Ο Αρχιτέκτονας πάντα είχε και θα έχει να διαχειρίζεται τον χώρο ως κενό, τα όρια που ορίζουν τον χώρο, το φως, τα υλικά και τις διαφορετικές ποιότητές τους, τον χρόνο και τον τρόπο που ο ήλιος επισκέπτεται το κτήριο… Κι όλα αυτά σε σχέση με τις ανάγκες του χρήστη. Αυτά τα στοιχεία δεν αλλάζουν. Η “σύγχρονη αρχιτεκτονική” λοιπόν έχει να κάνει κυρίως με τα (σύγχρονα) υλικά και τις δυνατότητές τους, τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τη σχέση του μέσα με τον έξω χώρο, θέματα αειφορίας ή ενεργειακής βιωσιμότητας, κάτι που πριν λίγα χρόνια δεν θεωρείτο καθόλου δεδομένο. Η τεχνολογία και ο προηγμένος μηχανολογικός εξοπλισμός δεν μπορούν πια να αποτελούν διέξοδο για κακοσχεδιασμένα κτήρια. Δεν είναι τυχαίο το ενδιαφέρον που δεικνύεται σήμερα από Αρχιτέκτονες και ερευνητές για τα παραδοσιακά υλικά, και κυρίως για την ωμή πλίθρα, ένα κατεξοχήν οικολογικό υλικό τόσο στην παραγωγή του (ψήνεται στον ήλιο) όσο και στον τρόπο που αφομοιώνεται στο περιβάλλον μετά το πέρας της ζωής ενός κτηρίου.
5. Ποιος θεωρείτε είναι ο ρόλος του κράτους στην προώθηση της αρχιτεκτονικής στον τόπο μας.
Ο ρόλος του κράτους όσον αφορά την προώθηση της αρχιτεκτονικής είναι (ή μπορεί να είναι) ιδιαίτερα σημαντικός· είτε ενθαρρύνοντας την αρχιτεκτονική δημιουργία μέσα από τα έργα που το ίδιο παράγει, ως εργοδότης, είτε μέσα από συγκεκριμένες δράσεις, όπως είναι οι αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί και τα Κρατικά Βραβεία Αρχιτεκτονικής. Παρά το ότι το κράτος τις τελευταίες δεκαετίες έχει κάνει σημαντικά βήματα όσον αφορά την προώθηση της αρχιτεκτονικής δημιουργίας στον τόπο μας (κυρίως μέσα από τον θεσμό των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών και των Κρατικών Βραβείων Αρχιτεκτονικής), εντούτοις παρατηρείται και μία αντίρροπη τάση, λες και κάποιοι αξιωματούχοι του κράτους να μην μπορούν ακόμα να καταλάβουν την πραγματική αξία της αρχιτεκτονικής δημιουργίας και να την αντιλαμβάνονται μέσα από τη χρηστική και μόνο πτυχή της, κι αυτή παρερμηνευμένη. Πώς αλλιώς μπορεί να εξηγήσει κάποιος την πρακτική των “μειοδοτικών διαγωνισμών” όσον αφορά έργα του δημοσίου, παρά ως μια παρερμηνεία και έλλειψη κατανόησης του ότι, η αρχιτεκτονική αποτελεί πολιτισμικό αγαθό ύψιστης σημασίας, μιας και σχετίζεται με την καθημερινότητα και την ποιότητα ζωής του πολίτη; Επίσης, ο τρόπος που αντιμετωπίζονται οι Αρχιτέκτονες από κάποιους λειτουργούς, με τα εμπόδια που θέτουν, κάθε άλλο παρά ενθαρρύνουν την αρχιτεκτονική δημιουργία. Χρειάζεται, πιστεύουμε, οι λειτουργοί και τεχνικοί στις Πολεοδομικές Αρχές να γίνουν πιο ευέλικτοι και να μπορούν να αντιμετωπίζουν κάθε μελέτη ως μοναδική (σήμερα μελέτες με ποιότητα και άποψη αντιμετωπίζονται συνήθως με δυσμένεια, σε αντίθεση με “ουδέτερες” μελέτες – ούτε πολύ κακές, ούτε πολύ καλές – που περνούν απαρατήρητες). Το δικαίωμα άσκησης “διακριτικής ευχέρειας” που τους παρέχει ο Νόμος θα μπορούσε και θα έπρεπε να αξιοποιηθεί πολύ πιο ουσιαστικά προς αυτή την κατεύθυνση. Η κατά γράμμα εφαρμογή του Νόμου, άκριτα και χωρίς ευελιξία, σίγουρα δυσκολεύει και αποθαρρύνει Αρχιτέκτονες με δημιουργικές ικανότητες. Επίσης, θα πρέπει να επανεξεταστεί το σύστημα δόμησης σε συνδυασμό με τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά των δρόμων και τα μεγέθη των οικοπέδων, ώστε το σύστημα να μην είναι τόσο ισοπεδωτικό και σπάταλο όσον αφορά τη διαχείριση της γης. Στόχος θα πρέπει να είναι πάντα η ενθάρρυνση και ενίσχυση της δημιουργίας ποιοτικού χώρου, τόσο στη μικροκλίμακα όσο και στην κλίμακα της πόλης.
"Οι υφιστάμενες νομοθεσίες δυσκολεύουν
και αποθαρρύνουν Αρχιτέκτονες
με δημιουργικές ικανότητες..."
6. Με ποιο τρόπο συμβάλλει η αρχιτεκτονική στην ανάπτυξη των πόλεων;
Η αρχιτεκτονική από μόνη της δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τις παθολογίες των σύγχρονων πόλεων, κι ειδικά στην Κύπρο όπου η εξυπηρέτηση του αυτοκινήτου είναι κυρίαρχη. Αν το κάθε αρχιτεκτονικό έργο απομονωθεί και θεωρηθεί ως ένα ιδιαίτερο και ξεχωριστό “έργο τέχνης” που “κοσμεί” την πόλη, σίγουρα μπορεί να συμβάλει θετικά στην αναβάθμιση του χώρου που το υποδέχεται, αλλά δεν μπορεί να αλλάξει την πόλη. Για να μπορέσουμε να έχουμε ένα πιο ανθρώπινο και ποιοτικό περιβάλλον σε κλίμακα πόλης θα πρέπει να συν-εξεταστούν θέματα που αφορούν τόσο τη μικροκλίμακα (μεμονωμένο κτήριο), όσο και τη μακροκλίμακα (κλίμακα πόλης και δημόσιου χώρου). Το πανταχόθεν ελεύθερο σύστημα δόμησης, που εφαρμόζεται άκριτα σε κάθε γωνιά του τόπου μας (εξαίρεση οι ιστορικοί πυρήνες), ο τρόπος που οι πόλεις επεκτείνονται (παράταξη κτηρίων πάνω σε δρόμους), καθώς και η συνεχής επέκταση των ζωνών ανάπτυξης ακόμα και εκεί που δεν χρειάζεται και δεν υπάρχει αυτή η ανάγκη, δεν επιτρέπουν τη δημιουργία συγκροτημένων και οργανωμένων οικιστικών συνόλων. Θα πρέπει να εξευρεθούν τρόποι ώστε το ενδιαφέρον να μετατοπιστεί από την αποκλειστική εξυπηρέτηση του αυτοκινήτου στην εξυπηρέτηση του πεζού και του περιπατητή, στην αίσθηση της γειτονιάς και του «οικείου» χώρου, χωρίς να αποκλείεται και η ταυτόχρονη εξυπηρέτηση του αυτοκινήτου. Ναι, η αρχιτεκτονική μπορεί να συμβάλει στην αναβάθμιση των πόλεων, αλλά για να μπορέσει να συμβάλει ουσιαστικά θα πρέπει να επανεξεταστεί το όλο σύστημα δόμησης και παραγωγής χώρου στον τόπο μας.
7. Ποιο έργο σας θεωρείται ότι έχει συμβάλει στην επαγγελματική σας ανέλιξη – σταδιοδρομία.
Ένα σημαντικό έργο του γραφείου μας που είχε αντίκτυπο και στον δημόσιο χώρο είναι η ανάπλαση των πλατειών 28ης Οκτωβρίου, Κωστή Παλαμά και Διονυσίου Σολωμού στην Πάφο. Οι πλατείες αυτές βρίσκονται στο ιστορικό κέντρο της πόλης, στη νεοκλασσική συνοικία, σ’ ένα ιδιαίτερα ευαίσθητο περιβάλλον. Ο όλος σχεδιασμός και οι χαράξεις, τα υλικά και η χρήση των υλικών στόχο είχαν από τη μια να λειτουργήσουν συνεκτικά, συνδέοντας τις επιμέρους πλατείες μεταξύ τους, να προβάλουν τα κεντρικά μνημεία της κάθε επιμέρους πλατείας, και, από την άλλη, να δοθεί η αίσθηση της ιστορικής συνέχειας με την ανάδειξη του νεοκλασσικού χαρακτήρα της περιοχής. Στις δύο πρώτες πλατείες φιλοξενήθηκαν οι τελετές έναρξης και λήξης του “Πάφος 2017”. Ένα άλλο έργο του γραφείου που συνέβαλε ώστε να εκτιμηθεί και επαναξιολογηθεί το έργο μας είναι η “Κατοικία σε μισό οικόπεδο στην Έγκωμη”, το οποίο έλαβε το Κρατικό Βραβείο Αρχιτεκτονικής 2016 στην κατηγορία “Αξιόλογο Αρχιτεκτονικό Έργο”. Η μικρή κλίμακα του έργου και οι απαντήσεις που δίνει σε ζητήματα που έχουν να κάνουν με την παραγωγή ποιοτικού χώρου σε περιορισμένη έκταση γης, η διαχείριση της “τυφλής όψης” του κτηρίου, η αντιμετώπιση θεμάτων βιοκλιματικής και ενεργειακής απόδοσης σ’ ένα δυσμενές (μισό) οικόπεδο με “κακό προσανατολισμό” ήταν από τους παράγοντες που εκτιμήθηκαν από την επιτροπή στην αξιολόγηση αυτού του μικρής κλίμακας έργου.
8. Ποια είναι η καλύτερη συμβουλή που θα δίνατε σε έναν νέο Αρχιτέκτονα;
Η αρχιτεκτονική είναι ένα δύσκολο επάγγελμα, διότι είναι εξαιρετικά σύνθετο. Ο Αρχιτέκτονας, εάν αποφασίσει να έχει το δικό του γραφείο, θα πρέπει να μπορεί να ανταποκριθεί εξίσου καλά σε θέματα που αφορούν όχι μόνο την ίδια την ουσία της αρχιτεκτονικής, που έχει να κάνει με ό,τι μαθαίνουμε στις πανεπιστημιακές σχολές, αλλά και σε θέματα που αναπόφευκτα θα αντιμετωπίσει στην πρακτική άσκηση του επαγγέλματος. Ο Αρχιτέκτονας πρέπει να έχει την υπομονή και τη διάθεση να εκπαιδεύσει τον ιδιοκτήτη, ώστε να κερδίσει την εμπιστοσύνη του για να μπορέσει έτσι να έχει μια ουσιαστική και παραγωγική συνεργασία μαζί του. Θα πρέπει να έχει την υπομονή να παλέψει με διάφορα εμπόδια που θα βρίσκει μπροστά του στις διάφορες υπηρεσίες. Θα πρέπει να έχει γνώσεις της κατασκευής για να μπορεί να ελέγχει την εξέλιξη του έργου στο εργοτάξιο. Να μπορεί να συντονίζει συμβούλους που εμπλέκονται στον σχεδιασμό και την κατασκευή. Να κερδίσει την εμπιστοσύνη των συνεργατών του, συμπεριλαμβανομένων και του εργολάβου και των τεχνιτών. Να μπορεί να επιλέγει συνεργάτες που να έχουν τη διάθεση, τις γνώσεις και τις ικανότητες να γίνουν μέτοχοι σ’ ένα κοινό όραμα. Να μπορεί να διαχειρίζεται θέματα οικονομικά – ίσως το δυσκολότερο για έναν Αρχιτέκτονα – που έχουν να κάνουν όχι τόσο με την οικονομική διαχείριση του έργου, όσο με τη βιωσιμότητα του ίδιου του γραφείου. Κάθε γραφείο – καλώς ή κακώς – είναι και μια μικρή ή μεγάλη επιχείρηση με ό,τι αυτό μπορεί να συνεπάγεται. Αυτό το μικρό ποσοστό χρόνου που έχει να κάνει με τη δημιουργική διαδικασία και την αρχιτεκτονική ως καλλιτεχνικό και πνευματικό έργο και η αγάπη για την αρχιτεκτονική είναι που δίνουν τη δύναμη και την ώθηση στον Αρχιτέκτονα να μπορεί να συνεχίζει. Η καλύτερη συμβουλή; Οι περιορισμοί και οι δυσκολίες να μην απογοητεύουν αλλά να μετατρέπονται σε ενδιαφέρουσες προκλήσεις. Να μην γίνονται εύκολα εκπτώσεις ως προς την ποιότητα, να υπάρχει στοχοπροσήλωση αλλά και διάθεση να ακούει κανείς και να σέβεται τους συνεργάτες του (από τον καθένα κάτι έχεις να κερδίσεις). Να ξέρεις όμως ότι, πάντα η τελική ευθύνη είναι δική σου. Ο κάθε επιμέρους εμπλεκόμενος σ’ ένα αρχιτεκτονικό έργο έχει την ευθύνη του επιμέρους τομέα ο οποίος τον αφορά. Ο Αρχιτέκτονας είναι ο μόνος που έχει τη συνολική εικόνα, αλλά και τη συνολική ευθύνη του έργου. Και δεν μιλάμε νομικά, αλλά επί της ουσίας όσον αφορά το ίδιο το τελικό αποτέλεσμα.
Φώτο 1. Κατοικία στα Λατσιά, Λευκωσία - Μελέτη 2017 - Κατασκευή 2018-2019. Νυχτερινή άποψη με εσωτερική αυλή, όπως πως φαίνεται πίσω από την προϋπάρχουσα δεντροστοιχία των κυπαρισσιών στο ΝΑ σύνορο. Αριστερά ο χώρος στάθμευσης, όπως ενσωματώνεται στο κτήριο αποτελώντας μέρος της ογκοπλασίας του, στο ισόγειο δεξιά το καθιστικό και στεγασμένη βεράντα, στον όροφο πάνω από το καθιστικό και τη βεράντα μεγάλος χώρος άθλησης. Στο βάθος στον όροφο η πτέρυγα των υπνοδωματίων. Το χρώμα χρησιμοποιείται συνθετικά και ανταποκρίνεται σε διαφορετικές λειτουργικές ενότητες.
